[Postieri-Forumit]

Kadare: Vitet e mia në Moskë dhe dashuria e humbur me vajzën Larisa


Shkruar nga Vasilij Tjuhin
e martë , 13 maj 2008
Kadare: Vitet e mia në Moskë dhe dashuria e humbur me vajzën Larisa
Një intervistë që e kërkon çdo gazetar shqiptar. Ismail Kadare ka dhënë me qindra, në mos me mijëra intervista. Nga SHBA e deri në Japoni. Nga Anglia e deri në Australi. Por kurrë deri më sot, nuk kishte folur për një media ruse. Për një vend ku ai studioi për dy vjet me radhë në Institutin e Letërsisë “Gorki”. Ku shprehu talentin për herë të parë dhe ku e theku atë për të shpërthyer pas kthimit në Tiranë. Ja që po sipas rregullit që Kadareja përcjell në librat e tij, edhe më e paimagjinueshmja në jetë ndodh një ditë.


Një gazetar me emrin Vasilij Tjuhin ka zbuluar se romancieri më i mirë në botë është një shqiptar, që studimet e larta i ka kryer në Rusi. Madje edhe librin e tij të parë e ka botuar atje. Madje akoma, mbështetur edhe në direktivat e Hrushovit, libri është shoqëruar me një parathënie ku shkruhej troç: Shtëpia botuese e cilëson librin paksa dekadent e modernizues. Dhe gazetari rus i ka prekur telat Ismail Kadaresë. E ka pyetur për gjithçka të mundshme që një rus kërkon të dijë nga gjeniu i letrave. Madje për ca gjëra na ndihmon edhe ne shqiptarëve, që nuk dinim dhe shumë për ta pyetur në lidhje me vitet e tij në Moskë. Dhe intervista na zbulon pothuajse një roman më vete me jetën e Kadaresë nën borën ruse, nën letërsinë madhështore ruse, nën terrorin komunist rus, por edhe për dashurinë me një vajzë të cilën e ndërpreu në mes ajo që quhet prishja e marrëdhënieve mes dy vendeve. Një dashuri, për të cilën Kadare për herë të parë tregon gjithçka. Larisa, ose Lora siç e thërriste shkurt, me të cilën nuk arriti të mbante as korrespodencë. Pa flet edhe për ndikimin tek shkrimtarët rusë. Por edhe për shokun e ngushtë që në mënyrë tragjike mësoi pas shumë vitesh se përfundoi në vetëvrasje. Por edhe për letërsinë në Shqipëri dhe në Rusi. Dhe që çuditërisht Kadare mëson nga gazetari që librat e tij ishin të ndaluar në Rusi. Një intervistë e jashtëzakonshme, që na sjell fakte të jashtëzakonshme. Dhe që botohet enkas në gazetën “Tirana Observer”. Dhe për këtë ne falënderojmë personalisht zotin Ismail Kadare për këtë mundësi, bashkëshorten e tij Helena, por edhe botuesin e njohur Bujar Hudhri, që me “Onufrin” e tij nuk bën të mundur vetëm botimin aq cilësor të veprave të Kadaresë por përcjell një kulturë tek ne dhe brezat e rinj për të cilën ne e nderojmë.


Roland QAFOKU


Kjo është e para intervistë juaja për lexuesit e Rusisë. Ju keni studjuar në Moskë, në Institutin e Letërsisë dhe e flisni lirisht gjuhën ruse. A keni pasur rastin kohët e fundit të flisni rusisht?
Po, kjo është e para intervistë imja dhe nuk e fsheh se më ka emocionuar shumë. Unë kam dhënë me qindra, për të mos thënë me mijëra intervista, në vende nga më të ndryshmet, që nga SHBA e deri në Japoni, por asnjëherë deri më tani nuk i jam drejtuar lexuesve të vendit, ku kam qenë student. Kështu mund të kuptohen përjetimet e mia.
Po, në vitet e rinisë unë kam studiuar në Moskë, mirëpo për shkak të pamundësisë për t’u shoqëruar me rusë, tashmë flas me vështirësi rusisht, megjithatë, lexoj dhe e kuptoj mirë atë. Hera e fundit që kam folur rusisht më ka ndodhur në Veri të Italisë, në pranverën e vitit të kaluar, gjatë ceremonisë të dorëzimit të çmimit Grincano Kavur. Atje ndodhej një vajzë përkthyese nga Sankt-Petërburgu, kurse disa vite më parë, në dy takime ndërkombëtare të shkrimtarëve, si në Lisbonë ashtu edhe Londër, më ka rastis të bisedoj rusisht me Brodskin.
Si e përfytyronit Moskën para vajtjes atje? Deri në ç’masë përfytyrimi është përputhur me realitetin dhe si u ndjetë kur ju desh ta braktisni atë, për shkak të përqkeqësimit të marrëdhënieve midis BRSS-s dhe Shqipërisë?
Moska mua më ka pëlqyer shumë më tepër, në krahasim me atë që prisja. Siç e kuptoj unë, kjo ka ndodhur për shkak se propaganda sovjetike e kishte zbukuruar atë pamje të Moskës, që asaj i dukej më interesante, kur në realitet ajo ishte sterile dhe e zymtë. Por aspektet më intime të jetës të qytetit të madh, pasurinë e jetës shpirtërore të njerëzve rusë, bukurinë e vajzave të tyre dhe shumë gjëra të tjera, unë munda t’ia zbuloj vetes, pikërisht pasi mbërrita atje. Kjo ishte Moska jo edhe aq pompoze, por shumë më e përzemërt. Pikërisht për këtë Moskë më vonë do të ndjeja mall, por jo për atë, që pasqyronte propaganda e realizmit socialist.
Unë u largova shumë i tronditur dhe jam i mendimit se studentët shqiptarë, të cilët mësonin në vendin tuaj, në përgjithësi e përjetuan me vështirësi domosdoshmërinë e largimit, pas prishjes së marrëdhënieve.
Njëra nga poezitë e mia, mbase njëra nga ato më të bukurat lirike, të shkruara nga unë (nuk e di, nëse jeni i të njëjtit mendim me mua), ka marrë emrin e një vajze ruse, “Lora” (që do të thotë Larisa). Poezia i përket pikërisht asaj periudhe, kur nisi konflikti dhe unë u ktheva në Tiranë, duke qenë i detyruar të ndahesha prej saj. Pas ndërprerjes së marrëdhënieve diplomatike, përgjithmonë humba mundësinë, madje edhe për të mbajtur korrespondencë me të.
A do të kishit dëshirë që përsëri të vini në Rusi? A ndjeni nostalgji për Moskën?
Kur kthimi në Moskë u bë i pamundur, unë provova një nostalgji të padurueshme. Në librin tim “Kthim në studio”, shpesh e kam përshkruar ëndërrën e përjetuar: papritur u ndodha në Moskë, në konviktin e studentëve. Me trolejbusin Nr. 3 po udhëtoja nëpër buevardin e Tvjerit drejt Institutit të Letërsisë, ku studjoja, por trolejbusi mezi zvarritej. Më pas në rrugën time u shfaqën disa kanale, pellgje dhe unë në asnjë mënyrë nuk po e gjeja dot rrugën për në sheshin “Pushkin”. Me një fjalë po provoja një makth të vërtetë, i cili vazhdoi derisa u zgjova.
Më vonë, pas rënies së komunizmit, kur mundësia për të udhëtuar u bë plotësisht reale, sado e çuditshme që të duket, në një farë mënyre, nostalgjia m’u dobësua. Megjithatë, me kënaqësi do ta vizitoja përsëri Rusinë dhe veçanërisht Moskën, në se më krijohet një mundësi e tillë. Unë shpresoj se kjo do të ndodhë.
A keni ndonjë dijeni për ata studentë, me të cilët keni studiuar bashkë në institutin e Letërsisë? A mbani kontakte me ta?
Ka kaluar shumë kohë dhe për asnjërin nga bashkëstudentët e mi, që mund të jetë bërë i përmendur, nuk kam dëgjuar gjë. Në vitin 1989 u gjenda në Suedi, ku takova një shkrimtare nga Riga, të cilën e pyeta për një shok të kursit, për poetin Jeronim Stulpanc. Për fatin tim shumë të keq, ajo më tha se kishte përfunduar në vetëvrasje. Atë e kisha pasur shok të ngushtë dhe, para se të mësoja se ç’kishte ndodhur, e kisha përshkruar në romanin kushtuar viteve studentore, madje, duke e pëmendur me emrin e tij të vërtetë.
Mos e keni fjalën për romanin “Muzgu i perëndive të stepës”?
Pikërisht për të. Sapo u ktheva në Shqipëri, në vitin 1960, nostalgjia për vitet studentore moskovite më nxiti të shkruaj për ta. Romanin e fillova ta shkruaj në vitin 1962, por me vështirësi munda ta publikoj në vitin 1978, në përmbledhjen “Ura me tri harqe”. Unë nuk dëshiroja të tërhiqja jashtë mase vëmendjen, përderisa çështja ishte shumë delikate. Gjithçka kishte lidhje me Rusinë, për shumë vite u shndërrua në tabu, aq më tepër historia e dashurisë së një djaloshi shqiptar me një vajzë ruse. Në qendër të romanit është fushata kundër Pastërnakut, që u zhvillua në vitin 1959. Atë unë pata mundësi ta përjetoj ditë pas dite, sepse shumë ngjarje të kësaj fushate kishin lidhje me Institutin e Letërsisë, që mbante emrin e Gorkit. Në librin tim përshkruhet shkrimtari Pastërnak, që u ndodh në izolim të plotë, kundër të cilit shteti sovjetik u vërsul me tërë forcën shurdhuese të propagandës së vet. Tanimë do të më dëgjoni me vëmendje: ndërkohë që Shqipëria zyrtarisht ndodhej në armiqësi me Bashkimin Sovjetik, unë ia lejova vetes që ta përshkruaj këtë shtet në mënyrën më negative. Si pasojë e këtij qendrimi, me dashje apo pa dashje, shkrimtari Pastërnak u shndërrua në një hero pozitiv. Këtu edhe qëndron paradoksi i pabesueshëm: në një vend me një regjim të egër stalinist, siç ishte Shqipëria, dënohej fushata kundër Pastërnakut. Së bashku me shtetin unë demaskoja edhe shkrimtarët sahanlëpirës, duke vënë në lojë veprat e tyre dogmatike, hipokrizinë e tyre, parrullat e realizmit socialist si dhe spiunimet që i bënin njëri-tjetrit. Madje, njëri nga personazhet jepet me pseudonimin “spiuni”, që përveç të tjerash, këtë fjalë e shkrova në shqip, ashtu si edhe shqiptohet “spiun”.
Ndërtesa gjashtëkatëshe në hutorin (fermën) Butirsk, ku jetonin shkrimtarët dhe studentë të Institutit të letërsisë, unë e përshkova të ngjashëm me ferrin e Dantes, me gjashtë rrathë. Në secilin rreth shkrimtarët e rinj dhe të vjetër personifikonin njërin nga mëkatet. Kështu, sipas kateve ishin vendosur konformistët, dogmatikët, duke vazhduar dei në katin e fundit, ku jetonin spiunët. Ju mund të më thoni mua se edhe vetë unë kam jetuar në këtë konvikt. E vërtetë është, edhe unë kam jetuar atje. Romani është shkruar në vetën e parë dhe në të menjeherë e pohoj se jam student i këtij instituti. Madje, në njërën nga skenat e romanit, njëra nga heroinat (mikesha ime moskovite), së cilës ia kisha fshehur se isha shkrimtar, kur e mori vesh të vërtetën do të klithte me tmerr, sikur po demaskonte një kriminel: “Edhe ti qenke shkrimtar?” Dhe unë i përgjigjem: “Ehë, ashtu është! Për më tepër, akoma më keq, nga ajo që mendon ti: jam shkrimtar i njohur!” Ç’të bëja tjetër, unë isha njëri nga bujtësit e këtij ferri gjashtëkatësh? Por isha i ndërgjegjshëm për këtë fakt. Ja ku qendronte ndryshimi. Unë isha i ndërgjegjshëm, prandaj e përshkrova këtë ferr, që ta mësonte bota mbarë. Pikërisht këtu qendronte edhe përparësia ime.
Në fakt, të tëra ato që unë i godisja, ne i kishim vetë në Shqipëri. Aq më tepër që tek ne gjithçka ishte akoma më e egër. Po të kishte qenë në vendin tonë, Pastërnakun do ta kishin pushkatuar. Kështu kishte ndodhur: duke shfrytëzuar armiqësinë zyrtare kundër Bashkimit Sovjetik, unë kalova plotësisht në pozita liberale. Kritika në Shqipëri ishte e çorientuar dhe mbante një heshtje të plotë, që për mua pati tepër rëndësi. Në kohën kur tashmë kjo vepër ishte botuar në Perëndim, një kritik komunist italian, një farë Xhanroberto Skarsia, i cili i shërbente komunizmit sovjetik, e vuri në dukje këtë paradoks dhe në mënyrë publike më akuzoi se e kritikoja Bashkimin Sovjetik, nisur nga pozita “atllantike” (domethënë tepër perëndimore).
Ja si ishte ndërtuar bota jonë. Sikur nuk na mjaftonin spiunët tanë, por duhej që edhe kritikët perëndimorë të bënin çmos për të na spiunuar.