[zog]

Jane dy tipa shqiptaresh, te erret dhe flokeverdhe.Flokeverdhi eshte me i rendomte mesa pashe une ne jug.Burri karakteristik e ka hunden si te Dantes, me maje te krrusur, e holle ne urez dhe e derdhur; vetull shume te dallueshme qe nis e drejte dhe kthehet duke u pjerrur deri te kocka e gropes se syrit; nofullen eka te gjere dhe zbret poshte ne vije te rregullt dhe mbaron ne nje mjeker te qendrueshme te care ne maje.

Kafken nga pas e ka te drejte si ti qe prere nje cope dhe ka gjeresi te madhe gati afer veshit, kjo me teper tek flokeverdhi, i cili ka ndonjehere floke ngjyre kafe dhe shume here te verdha (boje liri) dhe sy boje hiri.

Ne shtat ai eshte i gjate (jo aq sa malazesi) jo shume i beshem, me vidhe te holla dhe i hapeshme si nje panthese.Tipi i erret qe afer Pejes dhe Gucise eshte shume i erret, pergjithesisht me kafke te gjate, por zakonisht nga gjatesia i shkurter.

Theksimi i ndryshimeve lokale vjen nga sistemi fisnor dhe mungesa e komunikimit.

Shqiperia eshte e ndare nga lumi Shkumbin ne dy pjese: Geget ose Shqiperia e Veriut dhe Toskeria ose Shqiperia e Jugut.Ne Jug ka shume greke dhe vllehe me te cilet shqiptaret kane bere ndermartesa. Ne veri te Shkumbinit, me perjashtim te pak tregetareve te huaj dhe oficereve e zyrtareve turq, popullsia eshte e tera shqiptare.Ne vendin e diskutueshem te Vilajetit te Kosoves ka akoma nje numur te konsiderueshem serbesh por megjithate shqiptaret perbejne masen derrmuese te popullsise.

Nder geget egziston akoma sistemi fisnor ne krahinat malore.

Kur e pyet nje njeri se si quhet, ai do te pergjigjet,filan fisteku i fisit te Hotit apo Shales. Sa mora vesh, asnje i huaj nuk mund te behet anetar i nje fisi dhe fisi ka te drejte te vendose nese nje anetar mund t?ia shese mallin nje te huaji te fisit.Anetaret e ne fisi mund te martohen vetem me gra te nje fisi tjeter.Martesat brenda fisit jane te ndaluara.

.......................

Keto fise perbehen nga myslimane dhe katolike, kane prijsat e tyre dhe nuk japin ushtare per ushtrine turke.

Ne Toskeri, megjithese disa bejlere komandojne nga nje njesit te armatosur, sistemi fisnor praktikisht eshte i zhdukur, por populli ende grumbullohet ne tri ndarjet kryesore: tosket midis Shkumbinit dhe Vjoses, leberit ne jug te toskeve dhe camet akoma me poshte drejt jugut.Te trija keto kane nendarje te tjera te vogla.

Edhe gjuha eshte e ndare ne dy dialekte kryesore, Toskerishtja dhe Gegerishtja dhe ndryshimi ne theksim eshte i dukshem.Shqipja eshte nje gjuhe Arjane.

.............

Shqiptari eshte gjithmone shqiptar.Serbit myslimane dhe bullgarit mysliman ua kane fshire ndjenjen e nacionalitetit fuqia e forte e Islamizmit. Ata njihen si turqit me fanatike te Europes dhe jane bere tmerr per bashke te krishteret e tyre. Fjala ?turk? ne kuptimin me te ndjeshem te fjales ne gadishullin Ballkanik do te thote mysliman dhe s?ka te beje me racen.Shume ?turq? nuk dine turqisht por flasin serbisht.

Me shqiptaret ceshtja qendron ndryshe.Ai eshte shqiptar me pare.



Luftrat e degjuara me pare ndermjet shqiptareve jane gjithnje ndermjet races, ose per grindje ndermjet bejleresh kundrshtare. Te krishteret ne kete rast luftojne kunder te krishtereve dhe myslimanet kunder myslimaneve.I krishteri shqiptar persekuton nje te krishtere sllav dhe kjo vjen nga urrejtja shekullore racore. Nga te gjitha pasionet qe ndikojne ne fatet njerzore, urrejtja racore, ka te ngjare te jete me e forta dhe me e qendrueshmja.

Shqiptaret myslimane e te krishtere, para armikut te perbashket bashkohen. Disa kombe marrin dallim sipas feve. Shqiptaret si race s?duan te dine per to. Muhamedanizmi dhe krishterizmi s?perbejne peshe tek ata, dhe ne te vertete ne zemeren e tij malesori i rrepte me teper prirej ne besime te pashkruara qe vijne qysh nga fillimi i botes.Per paganizmin primitiv te vendit pak gje dihet dhe s?munda te marr vesh c?njeri apo njerez kane qene ata qe kane kthyer kete popull konservator ne te krishter.Disa mund te kene degjuar vete Shen Pavlin dhe predikuesit e tij.Sepse atehere sllavet ishin te panjohur dhe vendet rreth Selanikut kane qene te banuara nga racat paranike.Por predikimi mund te kete penetruar ne vendet e egra me ngadalesi. Predikuesit e Selanikut e cuan ate permes Shqiperise se Jugut gjate nje periudhe te gjate, keshtu qe fiset hoqen dore nga therorite njerzore dhe besimet e tjera barbare.Por sic duket keta nuk kane treguar shume interes ne te, sic kane bere popuj te tjere te kthyer, te cilet shpejtuan per te themeluar kishat e tyre dhe per te ushtruar predikimet e tyre (si lejohet nga kisha ortodokse) ne gjuhen e popullit.

Vetem shqiptaret e jugut nuk u perpoqen ta benin kete dhe as t?i perkthenin shkrimet e shenjta.Ata i lane te gjitha ceshtjet kishtare ne duart e grekeve atehere kur u be ndarja midis dy kishave.Sherbimet fetare behen ende ne gjuhen greke dhe ungjilli qe perkthyer ane shqip vecse aty nga fundi shekullit te nentembedhjete.

Tani vone bashke me deshiren per pavaresi, eshte krijuar edhe deshira per nje kishe te pavarur. Kjo deshire kundershtohet me te madhe nga Patriarkana Greke dhe Sulltani i cili ka pare perfundimin e kishes bullgare , e ka refuzuar aprovimin prej tij.

Shqiperia nuk ka ?Rusi? pas saj per t?i mbeshtetur kerkesat.

......................................................

Ne veri ceshtjet qene ndryshe, fiset e veriut qe nuk jane kthyer ne myslimane kane qene gjithnje besnike te Romes.Prandaj kane mundur te kene me teper pavaresi.Ne fund te shekullit te pesembedhjete, kur vdiq Skenderbeu, ata erdhen ne marreveshje me turkun dhe, kryesisht per te qene te lire, ata me shumice nisen te ?kthehen ne turq?: kryetaret per te qene komanduesa dhe fshataret, qe qene ne kontakt me turqit, per te shpetuar nga plackitja.Duke perdorur dredhira, disa ane mbeten te krishtere, kurse bejleret e tyre u hodhen ne islamizem.

Besoj se Mirdita dhe Princi i tyre qe i vetmi shembull qe i gjithe fisi i saj mbeti i krishtere tej pertej.Ne shekullin e gjashtembedhjete kthimet ne mysliman u bene per shume arsye dhe shume te tjere u kthyen ne shekullin e nentembedhjete nga Ali Pasha, i cili, gjate nje pjese te sundimit te tij te pergjakshem, e beri fene shkak per te cveshur nga pasuria qytetaret e tij te krishtere te pasur.

Por shqiptari dhe atehere nuk duket se i neshtrohet rrethanave, ai e ben ate per tii detyruar rrethanat qe t?i nenshtrohen atij me shume.Ai e perqafoi krishterimin siperfaqesisht ashtu dhe muhamedanizmi, si duket nuk ka bere asnje efekt.

.................................

Nen cipen e muhamedanizmit te shqiptareve ka nje shtrese te holle krishterizmi.Ne shume katunde myslimane shperndahen ende veze te kuqe te Pashkes dhe i kam pare qe bejne pelegrinazhe ne ndonje faltore te krishtere.Shpesh here brenda nje familje ka te krishtere dhe myslimane.

.............................

Ne themel te te gjithave tek keta shtrihet nje shtrat i gurte paganizmi parahistorik, i cili ka, ndoshta me teper influence ne jeten e tyre se cdonjera nga keto.

EDITH DURHAM "Brenga e Ballkanasve"