[zog]

INTERVISTA E PLOTE/ Kristo Frasheri rrefehet per gazetarin Blendi Fevziu ne emisionin "Opinion" te Tv Klan, per zhvillime historike ne vite. Kujton me detaje si ish-diktatori komunist arriti te jete protagonist kryesor i Partise Komuniste Shqiptare dhe shpjegon pse Enver Hoxha arriti ta mbaje per mbi kater dekada drejtimin e partise qe qeveriste vendin

Ka qelluar ndonje ngjarje qe keni qene vete deshmitar dhe me perpunimin historik, dokumentet ju ka bere te ndryshoni mendim nga ajo qe keni pare vete?

Do te flas ne harkun kohor qe kam jetuar, kur behen vitin e ardhshem behen 90 vjet. Une linda ne Stamboll kur ne fuqi ishte sulltani. Kur ika nga Stambolli e lashe Republike dhe kur erdha ne Shqiperi gjeta po Republike por nje vit me vone ata qe e themeluan republiken, e permbysen ate dhe bene Monarkine. Atje monarkine e zevendesuan me republiken ketu bene te kunderten. Me pas 11 vite me vone, po ata qe formuan monarkine e shpallen Zogun mbret dhe po ata e rrezuan Zogun. Me pas u zhvillua lufta e dyte boterore dhe zhgenjimi me i madh ishte per ata qe moren pjese ne lufte, se menduan se do te vendosej nje demokraci popullore, por nuk ndodhi ashtu. Kur thua demokraci popullore, do te thote nje demokraci ku populli te kishte nje vote vendimtare ne ngjarjet. Ndodhi e kunderta sepse u vendos nje regjim totalitar dhe i ashper, i eger. Kjo vijoi per disa dekada dhe Shqiperia vendosi demokracine me pas. Por nuk dihet se cfare demokracie u vendos ne Shqiperi. Eshte nje demokraci paska deklarative, pasi demokracia sic e kemi mesuar ne ne shkolle, eshte regjimi ku te gjithe njerezit jetojne ne mireqenie, ku nuk ka te varfer. Pikerisht kete kapi edhe ana komuniste, donte te zhdukte varferine, por nuk e zhduku perkundrazi i beri te gjithe te varfer. Eshte nje hark kohor shume interesant.

Me pak fjale eshte i tere harku kohor i shtetit shqiptar?

Sigurisht. Akoma ne kete moshe qe jam, ne jemi ne kerkim te asaj forme qe i duhet ketij vendi. Akoma nuk kemi nje vizion se ku po shkojme. Kjo eshte e keqja e brezit tone, pensioniste, qe nuk ka me perspektive. Perspektiva jone eshte Shishtufina, nuk kemi tjeter por ama kemi deshira, aspirata.

Keni ardhur ne Tirane ne vitin 1927, kur ishte nje fshat i madh apo nje qytet i vogel?

Jo ishte qytet i mirefillte ballkanik. Kishte ne periferi disa kopshtare qe nuk prodhonin per te shitur, por tregti kishte.

Ardhja nga Stambolli duhet te ishte shokuese per ju, qe ishte nje nder qytetet me te medha te Evropes?

Po ishte nje qytet i evropianizuar kohet e fundit. Nuk mund te krahasohej me vendet e tjera te Ballkanit.

Ne momentin kur e late Stambollin dhe erdhet ne Tirane, a kishte nje komunitet shqiptar solid ne Turqi?

Kishte nje komunitet shqiptar, qe ishte ne baze te perllogaritjeve qe beri konsullata ne Stamboll. Erdhen nga Tirana me kerkese qe kush nga shqiptaret qe ishin ne Turqi kerkonin nenshtetesine shqiptare. Shume veta nuk e pranuan kete sepse prej brezash ishin ne Stamboll dhe i kishin humbur lidhjet me vendin e tyre. Por ne baze te perllogaritjeve thonin se ne Stamboll me origjine shqiptare ishin 70.000 vete, ne 1 milion banore ne total. Duke perfshire ketu edhe Kosovare. Nga te cilet nje pjese te vogel kishte edhe te krishtere. Ne Stamboll ortodoksit kishin nje status te vecante pasi mbroheshin nga Patriarkana e Stambollit. Me vone keto te drejta u kthyen ne te kunderten, pasi ne na konsideruan greke. Kisha ortodokse ishte greke. Kjo detyroi babane te kerkonte deshmine per marrjen e nenshtetesise shqiptare, pasi filloi menjehere shperngulja e grekeve nga Stambolli. Kerkuam keshtu menjehere te pajiseshim me leternjoftimet per nenshtetesine shqiptare.

U reduktua komuniteti shqiptar i Stambollit?

Po shume, sepse Qemal Ataturku ndoqi nje politike fiskale, nje politike shtrenguese dhe primitive per ti detyruar njerezit te iknin. Por administrata nuk e vinte re nese ishte shqiptar apo jo, por nese ishte ortodoks. Madje ne shkollen kur vajta une, e shkaterruan dhe donin te na shperngulnin, na shpetoi nenshtetesia shqiptare.

Po nga Frasheri kishte njerez?

Shume kishte. Nga Frasheri mund te them se kishte tre lloj njerezish. Ishin bejleret, pronaret ne Stamboll, si gjyshi im qe ishte pronar, kishte dyqan, dhe krahu punes qe ishin pa mbrojtje fare.

Per babain tuaj ishte i veshtire vendimi per te lene Stambollin dhe ardhur ne Tirane?

Im ate ishte shume patriot. Ai qe 18 vjec, nxori nje gazete si kryeredaktor. Me pas ishte korrenspondent i gazetes Iliria etj. Pra mezi priste te vinte ne Shqiperi. Pra ishte paravendosur ardhja jone ne Tirane. Ne fillim kishte qejf te me pagezonte mua nga Fan Noli, por ky nuk mundi te vinte dhe dergoi te vellane si kumbar.

Si ishte Shqiperia e viteve te monarkise?

Shqiperia e viteve te monarkise ishte ne fillim me zhvillim te pafuqishem per arsye te krizes. Pas viteve 1935 mori zhvillim me shume, pasi erdhen investime te huaja, italiane. Pasi ne fillim ishte kulmi i krizes, kur eksporti u nderpre, mesuesi nuk merrte rroge per shtate muaj. Me vone pati hov zhvillimi.

Ju e mbani mend momentin e celebrimit te Presidentit Ahmet Zogu ne Mreti Zogu i I?

Po. Isha ne klasen e dyte te fillores dhe u bene dy ceremonira. E para u be ne Parlament, ku eshte sot Teatri Kukullave dhe aty na vune ne rresht te veshur me kemishe te kuqe. Pastaj ceremonia tjeter u be tek Shallvaret, dy kullat binjake tek bulevardi. Aty nuk kishte fare ndertesa dhe nje ure qe ishte e kishin bllokuar diplomate e qeveritare dhe ne na u desh te kalonim lanin. Paguanim nje grosh pese veta, qe te na merrte njeri ne kurriz.

Ky ishte momenti i pare qe pate Zogun?

Po i pari. Zogu ne na u duk si cka. Disave u pelqeu, mua jo.

Me pas patet rast ta takoni?

Jo nuk kam pasur asnje rast. Ne 5 prill e kemi pasur afer ku i kerkuam arme per te luftuar.

A eshte e vertete se ishte super i ruajtur Zogu?

Kishte roje, por nuk i dukeshin. Ai bente dalje te shumta. Shkonte edhe merrte buke vete.

Pse thuhet ne libra te disa autoreve se Zogu ishte i izoluar dhe kishte frike nga gjithcka?

Jo nuk e besoj.

Si e vleresoni Zogun si drejtues politik?

Zogu duke qene se vete nuk kishte eksperience, kishte njerez qe i sugjeronin. Kishte disa keshilltare shume te kulturuar. Kishte Mehmet Konicen e te tjere. merita e tij ishte se kishte keshilltare dhe i degjonte ato, nuk kishte ndonje prirje qe ate qe dua une, ate do te bej. Kundershtarin nuk e denonte, e falte, sidomos kur merrte fjalen qe nuk do te ziheshin me. Kishte nje politike afrimi te kunderten e Enver Hoxhes. Se ai nese e kundershtoje nuk te pranonte me.

Ne cilin vit u perfshite ju ne levizjen komuniste?

Ne nuk kemi qene asnjehere ne levizjen komuniste. Ishim te majte.

Kur ishit anetar te grupeve komuniste?

Ne vitin 1938 u beme anetare te grupeve te rinjve te Korces. I derguar nga Korca ne Tirane per te zgjeruar punen.

A ishte Enver Hoxha anetar i grupit te Korces?

Ishte partizan, nuk ka qene anetar. Ai e ka thene vete se nuk ka qene anetar, e mbanin si anetar se rrinte me Koco Tashkon.

Cilet kane qene anetaret me aktive te Levizjes Komuniste ne Shqiperi?

Kane qene Hasan Reci, Mustafa Gjinishi etj. Ishin me shume njerez qe kishin njohur burgun, arrestet. Kishte dhe ne Korce disa nga keta, por u denuan me vone se ishin komuniste te rekrutuar nga Partia Komuniste greke. ky grupi i te rinjve u formua ne vitin 1939.

Ishte vertete i organizuar komunizmi ne Shqiperi?

Jo nuk ishte i organizuar dhe nuk permendte nje kercenim serioz per pushtetin e Zogut. Kur u be gjyqi, thoshin se i thane Zogut qe mos e bej ceshtje te madhe, se jane capacule, kalamaj jo rreziqe. Zogu u detyrua qe ta beje ceshtje komunizmin per shkak te Italianeve, qe thonin se po nuk i sulmoi ky do ti sulmojme ne.

Kur e njohet per here te pare Enver Hoxhen?

Enver Hoxhen e njoha per here te pare ne nentor te 1941, kur u formua partia.

Kishit degjuar per te me pare?

Jo shume sepse ishte nje figure e panjohur.

Si ka mundesi nje figure e panjohur Enver Hoxha kur me pas u be drejtues i Partise Komuniste?

Pretendonte se kishte mandat nga komuniteti per krijimin e Partise Komuniste. Ai tha se do te jem une si perfaqesues i Partise Komuniste se kam mandat. Meqe Koco Tashko, nuk llogaritej si anetar i PK kerkohej nje anetar tjeter dhe ky u be Enver Hoxha. Tashko kishte nje kritike tjeter se e mbushi grupin e Korces me te krishtere. E mendoi nderkohe qe ky eshte njeri i pershtatshem dhe eshte intelektual. Koco Tashko plotesoi numrin me Enver Hoxhen.

Si shpjegohet nje njeri i tille si Hoxha, qe pa kontribut u be anetar?

Po Sotir Lubonja cfare kontributi kishte, po anetaret e byrose.

Ne 17 nentor 1941 ju u bete anetar te Partise Komuniste dhe takuat Enver Hoxhen, cila ishte pershtypja qe ju la?

Pershtypja e pare ishte shume pozitive. Ishte njeri qe kishte nje formim perendimor, citonte Volterin, emra qe i njihje ato. Ne ishim dy veta qe e kuptonim, te tjeret nuk e merrnin vec hic. Ishte burre i shtruar, bente humor ndonjehere, me pas bente ndonje verejtje me vend, te ngjallte besim se do fitojme. Sa thame se gjetem njeriun e duhur. Ishte i formuar mire, para se te themelohej partia perktheu veper filozofike.

Me pare thate se pershtypja e pare ishte pozitive por me pas ndryshuat mendim?

Me vone u zhgenjeva. U zhgenjeva sepse Tirana kishte 17 celula partie e cila kishte nga 5-7 veta dhe kishin nga nje pergjegjes qe formonin aktivin e Tiranes. Une si pergjegjes mora pjese ne aktivin e pare te Partise ne Tirane dhe aty erdhi edhe Enveri. Ishte shume i pergatitur, me referat te shkruar dhe e mori me shume seriozitet detyren qe i ishte caktuar. Filloi te thoshte, demokracia se cfare eshte demokracia ne Partine Komuniste. Mirepo ne menyren qe e shpjegoi ai ishte ne fillim pyet me pas vendos vete. Ketu nisen dyshimet e para. Me tha mua, shiko se ti duhet te korrigjosh veten ne shume gjera.

Ka pasur ndonje perplasje mes jush dhe Enver Hoxhes?

Kjo ishte perplasja. Me vone ai u shqetesua se me pikepamjet e mia u bashkuan edhe 3-4 vete te tjere.

Ju perjashtuan nga partia?

Po. Njeri jo, e ktheu menjehere. Pastaj edhe raste te tjera. Une i kam botuar ne Kosove disa gjera.

Cili ishte shkaku sipas jush qe Enver Hoxha u be sundimtar absolut i Shqiperise per 50 vjet?

Ishin dy arsye. E para qe ishte njeri me nje sy ne mes te qorrave dhe ishte i paangazhuar ne lufta dhe grupazhe. Ata e diskutonin shume, kete s'kishin si t'i thoshin. Kjo ishte karta e madhe qe kishte ne dore ky. E dyta, pati perkrahjen e Miladinit, se Miladini donte ne interes te partise qe ky mund te krijonte unitet jo ato.

Ju keni qendruar me Miladinin per gjashte jave ne nje banese. Cili ishte opinioni i tij per Enver Hoxhes?

Opinioni i atij ishte se ai ishte njeriu me i miri qe keni sot ne Shqiperi. E dyta, atij i pelqente se Enveri i pyeste vazhdimisht. Njehere e prishi Enveri, por menjehere e korrigjoi. A mendoni qe Shqiperia e veriut ku pranon komunizmin, si ta vendosin ata komunizmin. Kishte edhe nje gje tjeter, qe kjo e mori ne qafe Ballin Kombetar, ata kishin bindje te plote se nuk mund te vinte Rusia ne Shqiperi, te dilte ne brigjet e Adriatikut dhe te behesh shtet mesdhetar, nuk do ta lindte as Anglia, as Amerika dhe askurrkush.

Komunizmi fitoi vete ne Shqiperi apo u imponua?

Vete, per shkak te gabimeve te BK.

Po te kishte luftuar Balli Kombetar?

Une e kam thene, ndoshta do te isha i pari qe do te vija tek Balli Kombetar.

Ju e keni njohur nga afer Mit'hat Frasherin?

E kemi mik familjar, babai im ka qene shok i ngushte, ka pas punuar me Mit'hatin ne gazeta dhe revista. Mua Mit'hati me fliste shpesh.

A bashkepunoi ai me gjermanet apo jo?

E pranoi bashkepunimin, por derisa dergoi emisare qe te bashkepunonte me ta, ai ka bashkepunuar me ta, pavaresisht se vete nuk ka kontaktuar me ta.

Kur historia eshte me e thjeshte, cili do te ishte vendi i tij ne historine e Shqiperise?

Une po them kete qe ka thene Enver Hoxha ne nje mbledhje ne Labinot ne 1969: "Dua t'ju te them verteten, kur u themelua partia, u zgjodha si sekretar i saj, kush isha une? Kush isha une, bej kete pyetje se nga krahu tjeter kishim njerez te mire, te shkolluar. Gjithe keta emra. Megjithate une fitova, ata iken. Kush? S'ka sekret ketu, ishte momenti historik qe shqiptaret donin lufte kunder okupatorit te huaj, ata s'e kapen kete, ne e kapem". Sikur te kishin luftuar ata do ta kishin ne dore. Brenda Ballit Kombetar kishte nje grup qe ishin per aksion. Ata thane se populli do lufte nuk do fjale, po ata nuk u binden. Me ka thene keshtu qe, degjo more djale, juve ju duket sikur cdo gje fitohet me lufte, jo historia e Shqiperise tregon se nuk fitohet cdo gje me lufte. Per shembull, Kosova beri lufte ne 1912 sa e shkundi perandorine turke, cfare fitoi? Fitoi qe mbeti nen Serbi. Nuk fitohet me lufte, por me diplomaci. Lufta eshte rrenim, germadha, nese do ta bejme sic thoni ju, Shqiperia do te kthehet ne germadha, c'e duam ne nje Shqiperi te kthehet ne germadha. Po ka mundesi qe helli te digjet dhe mishi te mos piqet. Kujtoni juve, na thane, se do te fitoje komunizmi ketu ne Shqiperi, po kush e le? Po e dini qe mbreteresha e Mesdheut eshte Anglia, po ka Ameriken pas. Keto 2-3 argumente perdorte ai qe dukeshin bindes ne tavoline. Dukeshin qe nuk qendronin, se pala tjeter, bashke dhe une, qe nuk eshte koha e 1912-1913, ku ishte Evropa e dinastive. Eshte tjeter tani, ka ndryshuar. Rusia tani eshte superfuqi boterore, kontrollon lufta. Ishin dy platforma qe provoi se ata e kishin gabim. Nese Balli Kombetar do te kishte luftuar dhe jo aq shume sa partizanet, ne fund te luftes do te ishte nje force politike me peshe, do t'i kundervihej Partise Komuniste dhe do te kishte perkrahje nga aleatet, keshtu qe nuk do ta linte ne dore te regjimit komunist.

E keni njohur Mehdi Frasherin?

Po si jo. Personalisht jo, por e kam njohur. E kam ndjekur ne te gjitha aktivitet. Ai ishte figure negative, kuptimi i pare ishte se ai kishte nje perulje te madhe ndaj te huajve. Ai ne 1913, une e kam marre zet qe atehere, ai propozoi qe Korfuzin ta administronte Greqia. Te tjera probleme ndodhen, ai shkelqeu vetem ne 1935 kur formoi demokracine, me qeverine e te rinjve. Dhe ne 1939 kur mbajti fjalimin ne radio. Ai thote qe s'mban mend se cfare thote, por eshte botuar qe me 8 prill, u fshi gazeta, vetem disa kopje ngelen. Pastaj e prishi ne 1940 me gjermanet. Ai kerkonte qe te ishte Shqiperia dhe te fitonte Gjermania.

Ju keni qene partizan deri ne 1946, ku luftuat?

Ne Shqiperi, deri ne Kukes.

Si ju lejuan te ishit partizan kur ishit i perjashtuar nga partia?

Nuk me ndalonte, vecse vajta partizan me porosi nga prapa. E kam edhe sot letren, partizan kini kujdes se ky eshte njeri i dyshimte dhe po vute re gje, plumb kokes.

Kete leter si e gjetet?

Une e kam gjetur ne arkive.

Qe nga ajo kohe nuk patet me probleme me Enver Hoxhen?

Po pata, si jo, me hoqen te drejten e studimit.

Gjithmone mbi bazen e nje sherri ne 1942?

Jo, faji i madh ishte se ai kujtoi se une po beja nje grup, meqe disa me perkrahen. Kur u bind qe s'kisha grup, me la. Ne parti jo, i ndaluar rreptesisht. Me 1956, kur behesh historia e Shqiperise, qe doli ne 1959, ne listen e autoreve ishte edhe emri im, donte pelqim nga Komiteti Qendror. Pelqimi erdhi, por te shkruaja per pjesen perpara Zogut, u mora me Skenderbeun.

Jeni marre me pas me periudhen e mepasme?

Jam marre ne 1963 qe me cuan ne Permet. Erdhi ambasadori yne ne Paris, me thoshte ka shume kerkesa, dua nje histori te Shqiperise te shkruar ne frengjisht, se nuk kishte. A ka mundesi ta ngarkoni ate njeri. E me pas me ngarkuan dhe s'tregoi njeri. Nderkohe qe disa qe u pyeten thane se ne nuk e bejme se kam shoke e keshtu. Iu tha qe shikoni se ky merret me kete periudhe. Me tha mua, do ta marresh, por me nje kusht, do te shkruash per boten e jashtme, do te ruash gjuhen propagandistike. Mirepo kur doli kjo, u botua ne 5 gjuhe. Atje ata kapen aparatin dhe vune re qe gjate periudhes se luftes, Kristo Frasheri kishte zene ne goje Enver Hoxhen vetem tre here si Sekretar i Partise, si Kryeminister i Shqiperise dhe si kryetar i Shtabit te Pergjithshem. Ata frazat qe kjo partia eshte frymezuesja, qe kjo eshte organizatorja, nuk ishin gjekundi. Pata nje konflikt per punen e honorareve, me thane qe mire qe po te bejme parabel ne tere boten emrin tend, do edhe honorare. Pastaj me cuan 5 vjet ne Permet, aty doli ne shenje se une gezohesha me historine moderne.

Nga te gjithe studimet tuaja, cili eshte moment me impresionant i Shqiperise?

Eshte momenti i Mukjes, ne 1943. Pse? Se aty u ballafaquan dy platforma, njera ishte qe te vazhdohej pa kushte lufta kunder okupatorit gjerman. Tjetra, Balli Kombetar thoshte qe te vazhdohej lufta dhe te kerkohej Kosova. Keto Kosoven nuk donin ta degjonin, se ne Karten e Adriatikut thuhet se padrejtesite qe jane bere ne harten e Evropes, nuk mund te kerkojne shtetet e tjera, por banoret. Jo thoshte BK, ne do ta kerkojme. Nuk u moren vesh, Ymer Dishnica, ata s'u moren vesh, ata e denoncuan. Denoncimi eshte nje akt i padrejte, joserioz per nje parti qe denoncon. Mirepo ata cfare bene, them une tani, mendoj qe e denoncoi partia dhe vajten me gjermanet.

Nese ata nuk do te ishin bashkuar Shqiperia do te ishte ndryshe?

Po, po. Minimumi mund te ishte kjo, mund ta fitonte shumicen e Qeverise Partia Komuniste, por do te kishte nje opozite te forte.

Cfare jeni duke shkruar aktualisht?

Mos me detyro te them gjera qe nuk di a do t'i perfundoj. Tani kam derguar ne shtyp nje liber qe meqenese ne shtator mbushen 200 vjet nga vizita e Lord Bajron qe beri ne Shqiperi, kam cuar ne shtyp nje liber nja 80 faqe, e cila ka ne mbyllet, Ali Pashe Tepelena nuk eshte ai qe thote Bajroni. Ali Pasha mund te gjykohet edhe duke pare fundin e jetes se tij, prandaj po bej edhe kete sot. Mendoj se ka nje fare vemendje se nuk e kane pare ne kete kendveshtrim. Si faktor historik nuk e shoh. Shume veta po me thone qe shkruaj keto kujtime. Une me te thene te drejten kujtimet jane bere boze, shkruajne kujtime edhe korrieret e kamerieret. Une mund ta shkruaj vleresimet qe ka nje historian, jo kujtime, asnjehere nuk kam pasur, me perjashtim i nje kohe te shkurter qe kam qene kryetar i Komitetit te Helsinkit dhe Kryetar i Akademise, nuk kam pasur asnje pergjegjesi, kurre.

Por keni qene deshmitar shume i rendesishem?

Deshmitar po, eshte veshtire ta thuash, se ne moment eshte futur kultura historike ne koke, si e kam pare atehere eshte veshtire ta mbaj mend, edhe mund ta them, por kjo eshte. Kam projekte te tjera. Por kam veshtiresi se me kane lene sy, nuk mund te shkruaj dot, duhet te me ndihmoje nje njeri. Deri dje me ndihmonte akademia, tani per mungese fondesh ma prene. Une ate pension qe kam tani duhet ta ndaj per veten time dhe per ate grua qe me sherben.